rôzne
1.Malnutrícia, príčiny, prejavy, zdravotné komplikácie, spôsoby prevencie výživou
Malnutríciaalebo podvýživa je komplexná porucha stavu výživy, zahrňuje deficit energie, makronutrientov ale aj minerálov a mikronutrientov(stopových prvkov, vitamínov)
Nedostatok jednotlivých zložiek výživy (napríklad vitamínov) nazývame karenciou.
Typy: hladovanie (marazmus) a stresová malnutrícia (typ kwashiorkor)
Marazmus sa vyvíja pri nedostatočnom prijme energie a živín, pri poruche trávenia a vstrebávania živín. Nedostatočný príjem nutričných substrátov môže byť relatívny pri zvýšených nárokov organizmu
- charakterizovaný postupným hmotnostným úbytkom, kachexiou, dochádza k úbytku tukových zásob a svaloviny
Kwashiorkorje podmienený systémovou zápalovou odpoveďou so zvýšenou produkciou stresových hormónov a protizápalových cytokínov, ktoré vedú k akcentáciikatabolizmu bielkovinových systémov organizmu. Organizmus má v tomto stave veľmi obmedzené možnosti získania energie z tukových zásob a je utilizovaná predovšetkým svalovina, straty môžu byť až 500g svalu za deň
Príčiny malnutrície:
Znížený perorálny príjem (anorexia, poruchy prehĺtania, poruchy vedomia, depresia)
Poruchy trávenia (resekcia žalúdka, chronická pankreatitída)
Poruchy vstrebávania živín (syndróm krátkeho čreva, celiakia)
Metabolické poruchy (renálnainsuficiencia, pečeňová disfunkcia, zlyhanie srdca)
Zvýšený energetický výdaj (tyreotoxikóza, sepsa, nádorové ochorenia, popáleniny)
Zvýšené straty energie alebo živín (nefrotický syndróm, hnačky pri črevných zápaloch)
Komplikácie malnutrície
-predlžuje dobu pobytu v nemocnici, dobu rekonvalescencie a zhoršuje priebeh ochorenia
Sarkopénia- predstavuje progresívnu, generalizovanú stratu svalovej hmoty, svalovej sily a svalovej funkcie. Má za následok zníženú hybnosť, vyššiu pravdepodobnosť pádu, nemožnosť chôdze, sedenia. Pacient môže zostať úplne ležiaci.
Chronická malnutrícia vedie k atrofií (poškodenie štruktúry orgánu v zmysle jeho zmenšenia, pričom dochádza aj k zníženiu jeho funkcie) srdcového svalu s následným zlyhaním srdca, katabolizmus bielkovín vedie k disfunkciíb tráviaceho traktu, spomalení obnovy enterocytov (epitelové bunky tenkého čreva), črevnej atrofií a poruchám funkcie pečene
Pri malnutrícií je zhoršené hojenie rán, je príčinou imunitnej dysfunkcie, je znížená syntéza imunoglobulínu, býva prítomná lymfocytopénia, vedie k poruchám vnútorného prostredia, býva narušená termoregulácia, časté sú poruchy krvotvorby a endokrynných funkcií (hypotyreóza, hypertyreóza), pacienti mávajú často depresie, znižuje sa kvalita ich života
Spôsoby prevencie výživou
Liečba malnutrície je veľmi zložitá a nie vždy úspešná, preto je potrebné jej vzniku predchádzať. Predovšetkým je potrebné dbať na dodržiavanie vyváženej, kvalitnej a pestrej stravy počas celého života.
Udržiavanie stavu výživy – pacienti v dobrom nutričnom stave, pri ktorých došlo vplyvom ochorenia k obmedzeniu prijímunutrientov, potrebujeme udržaťv súčasnom stave výživy a nutričnou podporou zamedziť váhovému poklesu. Títo pacienti by mali dostávať množstvo nutrientov a energie zodpovedajúcim vypočítaným denným dávkam.
Dosiahnutie váhového prírastku – pri pacientoch s rozvinutou malnutríciou musíme zabrániť ďalšiemu poklesu telesnej hmotnosti a úbytku svaloviny a zároveňdosiahnuť zvýšenie telesnej hmotnosti, preto volíme mierny hyperkalorický režim
Zabránenie katabolizmu–cieľom je zmierniť katabolizmus. Nutričná podpora má význam, sama o sebe pacienta nezachráni, ale výrazne zlepšuje jeho prognózu
V prípade nechutenstva môžeme použiť farmakologický prostriedok a zvýšenie chuti do jedla, ak toto opatrenie nemá efekt, podávame enterálnu výživu formou sippingu – pomalé popíjanie, ak nie sme schopní týmto spôsobom zaistiť prísun živín, pristupujeme k sondovej výžive
2.Primárny malabsorbčný syndróm, prejavy, diagnostika, liečebná výživa
Malabsorbcia vzniká pri poruchách trávenia alebo vstrebávania základných živín, súčasne sa manifestujú prejavy ich nedostatku.
Môže byť vrodený alebo získaný. Klinický obraz závisí od stupňa poškodenia enterocytu- bunky tenkého čreva. Do tejto skupiny zaradzujeme napr.celiakiu, tropickúsprue, deficit laktázy
Prejavy:progredujúca slabosť, chudnutie a steatorea (mastná stolica)
Diagnóza: Diagnóza sa stanoví na základe laboratórnych vyšetrení krvi, ultrazvuku, rtg vyšetrení, edoskopie, v ťažších prípadoch CT
Liečba: Liečba MAS sa líši podľa zisteného základného ochorenia.
- Konzervatívna liečba- všeobecná úprava životosprávy, diéty, odstránenie nevhodných návykov, konzumácia nevhodných potravín nápojov atď
- enterálna výživa a) enterálna výživa na doplnenie potreby alebo kompletnú náhradu stravovania
b) špecializované prípravky enterálnej výživy
3. parenterálna výživa
Celiakia:(primárny malabsorpčný syndróm) je zápalové ochorenie tenkého čreva s precitlivenosťou na pšeničnú bielkovinu lepok – glutén. Súčasťou gluténu (lepku) je proteín gliadín, ktorý sa nachádza v pšenici, jačmeni, raži a ovse
lepok – toxicky pôsobí na sliznicu čreva
následok – vyhladenie čreva, porucha vstrebávania
Prejavy:Hnačky so zapáchajúcou šedou stolicou s nestráveným tukom, zvracanie, úbytok hmotnosti a celková slabosť, bolesti brucha
Diagnostika: Diagnózu možno stanoviť na základe imunologického vyšetrenia, ktoré preukáže protilátky proti lepku v krvi. Nasleduje bioptické vyšetrenie sliznice čreva, tzv. endoskopia, ktoré preukáže zmeny na črevnej sliznici, typické pre celiakiu.
Liečba – celoživotná bezlepková diéta. Z potravy vynechávame výrobky z múky obsahujúcej lepok. Nahrádza sa bezlepkovou múkou. Po zavedení bezlepkovej diéty dochádza v priebehu 7- 10 dní k zlepšeniu chuti do jedla a po niekoľkých týždňoch dochádza aj k prírastkom na váhe, upravuje sa aj stolica.
. Vhodné potraviny sú napríklad ryža, kukurica, sója, ovocie, zelenina, zemiaky, tvrdé syry, ovocné a zeleninové produkty
Moderné technológie výroby potravín spôsobili prítomnosť gluténuv množstve vyrábaných, upravovaných alebo konzervovaných potravinách
3. sekundárny malabsorbčný syndróm, prejavy, diagnostika, liv
Za MAS považujeme stav pacienta, pri ktorom nie je schopný pri svojom obvyklom režime udržať svoju hmotnosť a zabezpečiť regeneráciu a funkčnosť svojho organizmu. Malabsorpčný syndróm (MAS) je súborom príznakov, ktorý sprevádza ochorenia spôsobujúce (najčastejšie v tenkom čreve) poruchy trávenia, vstrebávania, sekrécie a motility.
Delí sa na primárny MAS -môže byť vrodený alebo získaný. Klinický obraz závisí od stupňa poškodenia enterocytu - bunky tenkého čreva. Do tejto skupiny zaradzujeme napr. celiakiu, tropickú sprue
Sekundárny MAS - Sem patria všetky ostatné ochorenia, pri ktorých sú príznaky MAS, t.j. ochorenia pankreasu, pečene a žlčových ciest, kardiovaskulárne a kožné ochorenia, a pod.
4. ochorenia pažeráka, žalúdka, dvanástnika, prejavy, diagnostika, liv
Ochorenia pažeráka
Pálenie záhy (pyróza)
Prejavy:
- pocit pálenia v oblasti nadbruška. Ide niekedy o priamo intenzívnu bolesť, inokedy o nepríjemný pocit alebo miernejšie pálenie v oblasti najprv nad bruchom a neskôr postupne tieto pocity stúpajú vyššie smerom za hrudnú kosť
- pocit kyslosti v ústach a tiež zápach z úst, čo je spôsobené práve návratom natrávených kyslých štiav zo žalúdka do pažeráka a naspäť, ktoré majú takýto zápach.
- nadmerná tvorba plynov a plynatosť, kedy plyny vychádzajú cez konečník von, prípadne nadúvanie a grganie. Ide však čiastočne aj o dôsledok jedla, ktoré zároveň pálenie záhy vyvolalo.
Najčastejšie k uvedeným príznakom dochádza po požití jedál ako sú mastné jedlá, príliš korenisté jedlá, kysnuté jedlá, prípadne niektorých druhov potravín, ako napríklad cibuľa alebo cesnak, čo sú tiež spúšťače symptómov
Diagnostika
Pyróza sa dá rozoznať na úvod najmä na základe príznakov a anamnézy, kedy sa zisťuje, pri akých situáciách alebo po akom jedle stav pálenia záhy nastáva
Diagnostika ochorenia sa následne pre potvrdene podozrenia vykonáva na základe gastroskopického vyšetrenia formou endoskopie, kedy je možné z pažeráka odobrať vzorky
Tiež sa vykonáva aj zobrazovacie RTG vyšetrenie s podaním kontrastnej látky
LIV
obmedzte spotrebu tukov
obmedzte príjem mlieka a mliečnych výrobkov – tuky, bielkoviny aj vápnik podporujú v žalúdku vylučovanie kyseliny
nezjedzte naraz príliš veľa, zabráňte pocitu „preplneného žalúdka“ a nejedzte príliš neskoro
zvýšte príjem vlákniny
obmedzte príjem soli a slaných jedál
obmedzte príjem čokolády, pepermintu, kávy, alkoholu a surovej cibule
nepite alkohol na noc – absolútne
pivo a červené víno sú najhoršie – spôsobujú najväčšie ochabnutie sfinktera a silný reflux
vyhýbajte sa citrusom a pikantným jedlám, ak spôsobujú bolesť pažeráka
neľahnite si hneď po najedení a v spánku sa vyhýbajte polohe na pravom boku, majte vyššie pod hlavou
ak je to potrebné, upravte si hmotnosť
ak fajčíte, prestaňte – fajčenie spôsobuje ochabnutie sfinktera
Rakovina pažeráka (karcinóm pažeráka)
- zhubné nádorové ochorenie. Celosvetovo má jeho výskyt stúpajúcu tendenciu
- mužov zasahuje trikrát tak často ako ženy
Prejavy:
|
|
Diagnostika
K odhaleniu prítomnosti nádoru môže prísť náhodne.
Avšak, vo veľa prípadoch dochádza ku diagnostike karcinómu pažeráka až po objavení prvotných príznakov
Hlavnou diagnostickou metódou je endoskopické vyšetrenie.
To sa dopĺňa histológiou odobratých vzoriek pri biopsii. Inou možnosťou zobrazovacej metódy je RTG pasáž pažerákom. Prípadne sa volí CT, MRI alebo endosonografia.
Bronchoskopiou sa zisťuje poškodenie dýchacieho systému. Laboratórne vyšetrenie stanoví onko markery a základné krvné parametre. Pri diagnostike je dôležitý staging rakoviny, teda určenie štádia. To obsahuje hodnotenie samotného nádoru, zasiahnutia lymfatických uzlín a metastázovanie, čiže takzvaný TNM systém.
Dôležitý je odber anamnézy a celkový klinický obraz.
LIV
Základom prevencie je zdravý životný štýl, obmedzenie konzumácie alkoholu a pálivých či korenených jedál, fajčenia (aj pasívne)
- vylúčenie konzumácie tuhej stravy, pitie bylinkových čajov,
Refluxná choroba pažeráka (GERD)
-ochorenie vyvolané patologickým gastroezofagálnym refluxom. Reflux je definovaný ako spontánna pasáž žalúdkového obsahu do pažeráka a býva prirodzeným, fyziologickým javom. Za patologický sa považuje vtedy, keď vyvoláva chorobné príznaky.
Prejavy
GERD sa najčastejšie prejavuje ako pálenie záhy. Táto pálčivá bolesť býva lokalizovaná v oblasti nadbruška či v hrudníku
Spravidla sa zhoršuje po jedle a poležiačky. Jedlo a kyslé šťavy sa zo žalúdka vracajú až do úst. To býva niekedy sprevádzané nevoľnosťou či pocitom ,,hrče" v krku. Ľudia s gastroezofageálnou refluxovou chorbou môžu tiež trpieť dlhotrvajúcim kašľom, poruchami spánku, astmou a zmenami hlasu.
Pri dlhotrvajúcom neliečenom priebehu môžu nastať komplikácie ochorenia. Na poškodenom pažeráku vznikajú jazvy, ktoré v niektorých prípadoch spôsobujú jeho zúženie. Najčastejšie sa to prejaví ako ťažkosti s prehĺtaním.
Diagnostika
Na potvrdenie prítomnosti ochorenia sa najčastejšie využíva endoskopické vyšetrenie pažeráka, kedy je do pažeráka zavedená sonda a je možné si detailne prezrieť sliznicu a jej prípadné zmeny v dôsledku dlhodobého dráždenia
LIV
- strava by mala byť podávaná častejšie a v menších porciách (cca 6-7x denne)
- neprejedať sa
- po najedení je vhodné zotrvať vo zvislej polohe aspoň 45 minút
- dôležitá je tiež šetrná príprava jedla, ako je napríklad varenie, dusenie vo vode, pečenie v rúre
- tuky - vyhýbať sa treba vysoko-tučným jedlám, napríklad vyprážaným, tzv. fast-foodom, pretože jedlá s vysokým obsahom tuku sú ťažko stráviteľné, ostávajú v žalúdku dlhšie a tým spôsobujú zvýšené vylučovanie žalúdočnej kyseliny na ich strávenie. Aby sa pri tepelnej úprave vyhlo prepáleniu tuku, mäso sa opeká nasucho a podlieva sa vodou alebo malým množstvom vývaru z kostí. Maslo alebo olej (ak je potrebné) sa pridáva až do hotového pokrmu.
- mäso je vhodné pred tepelnou úpravou zbaviť kože a tuku
- pri príprave stravy sa má zachovať pestrý sortiment potravín. Vo zvýšenej miere sa majú používať potraviny obsahujúce vlákninu
- ryža, chlieb a cestoviny majú schopnosť naviazať na seba nadmernú žalúdočnú kyselinu a sú väčšinou ľahko stráviteľné
- dbajte na to, aby ste do jedálneho lístka nezaraďovali čerstvé pečivo a kysnuté cestá
- pokrmy by nemali byť kyslé ani korenisté
- vyhýbať sa treba konzumácií citrusov, paradajkových produktov, čokolády, kakaa, kávy, mentolu, čierneho korenia, bublinkových nápojov, Coly
Zápal pažeráka (ezofagitída)
Prejavy
- ťažkosti s prehĺtaním potravy (pacient môže mať pocit, že mu sústo “stojí” v hrdle),
- pálenie záhy
- bolesť na hrudi (zhoršuje sa po konzumácii jedla)
- bolesť pri prehĺtaní,
- bolesť hrdla,
- kašeľ,
- nevoľnosť,
- vracanie,
- znížená chuť do jedla.
Diagnostika
vychádza z anamnézy, ale aj z klinického obrazu. Anamnéza zahŕňa aj rodinnú anamnézu a genetické či dedičné predispozície. Klinický obraz zohľadňuje vyskytujúce sa ťažkosti.
Pripájajú sa výsledky z laboratórnych vyšetrení. Pátra sa po infekcii helicobacterom pylori. A pre vylúčenie iných ochorení aj ostatné vyšetrovacie metódy. Ako je napríklad RTG, USG, CT či EKG. Príkladom je aj RTG pasáž pažerákom. Vyšetrenie pH alebo pažeráková manometria, ktorou sa hodnotí funkcia zvierača medzi pažerákom a žalúdkom.
Hlavnou diagnostickou metódou je endoskopické vyšetrenie. A teda zavedenie sondy s optikou do pažeráka a hodnotenie vzhľadu sliznice. Ezofagogastroskopia zahŕňa aj biopsiu tkaniva, čo je odber malej vzorky a jej následný histologický rozbor.
Lekár hodnotí možné rizikové faktory, napríklad užívanie liekov, akú má stravu a životosprávu, prípadne či prekonal v minulosti iné ochorenia pažeráka. Zisťuje sa aj požitie chemikálie alebo poleptanie pažeráka. Dôležitá je spomínaná diferenciálna diagnostika a odlíšenie od angíny pectoris, peptického vredu či rakoviny pažeráka.
LIV
odporúča nejesť pikantné jedlá, vyhnúť sa potravinám ako sú paradajky a citrusové plody ani džúsy vyrobené z nich. Naopak vhodné sú jedlá s jemnou textúrou, ako zemiaková kaša či pudingy. Dôvodom vzniku ezofagitídy môže byť aj potravinová intolerancia. Pacient môže byť alergický na niektorú z potravín, ktorá pôsobí ako spúšťač tohto ochorenia.
6.chronická obstipácia – príčiny, prejavy, liečba
- patrí medzi najčastejšie gastrointestinálne poruchy, postihuje 30% populácie
- upchatie hrubého čreva stolicou
Prejavy
Rímske diagnostické kritériá III pre zápchu:
1. sťažené (namáhavé) vyprázdňovanie stolice (stolica je tuhá, suchá a veľmi ťažko prechádza konečníkom
2. tvrdá alebo hrudkovitá (bobková) stolica
3. pocit neúplného vyprázdnenia stolice
4. pocit prekážky alebo blokády v anorektálnej oblasti
5. nadúvanie a plynatosť, napätie čriev
6. menej ako 3 vyprázdnenia do týždňa
Iba zriedkavé vyprázdnenie stolice bez použitia laxatív
Príčiny zápchy sú:
- nedostatok fyzickej aktivity (počas ochorenia alebo dlhodobo)
- nedostatok vlákniny v strave
- chronické užívanie laxatív
- užívanie diuretík (odvodňujúce lieky)
- užívanie niektorých liekov (nadmerný príjem vápnika vo výživových doplnkoch, cholestyramín, antacidá s obsahom hliníka a vápnika, anticholinergiká, antidepresíva, drogy, trankvilizéry, sedatíva)
- závislosť od kofeínu
- zmena v stravovacích zvyklostiach
- endokrinologické ochorenia a metabolické stavy (hypotyreoidizmus, hyperkalciémia, hypokaliémia, tehotenstvo)
- neurologické ochorenia (Parkinsonova choroba, mozgová porážka, trauma a potraumatické stavy, nádory miechy)
- choroby svalstva a spojivového tkaniva (amyloidóza, sklerodermia)
- choroby tráviaceho systému: polypóza, divertikulóza, syndróm dráždivhé hrubého čreva, rakovina
Diagnostika
- pohmat brucha
- odber krvi
- vyšetrenie stolice
- vyšetrenie konečníka (pohmat prstom, rektoskopia)
- ultrazvuk
- vyšetrenie hrubého čreva (kolonoskopia)
- prípadne aj konzultácia so psychológom
Najčastejšie so zápchou sa navštevuje gastroenterológická prípadne chirurgická ambulancia. Po diagnostikovaní prichádza liečba.
Liv
- zvýšiť príjem vlákniny najmä v prirodzených (výlučne rastlinných) potravinách
- vo vode rozpustná vláknina: citrusy, jahody, ríbezle (najmä čierne), maliny, čučoriedky, jablká, hrušky, slivky, marhule, banány, šošovica, sója, ovos a ovsené vločky, strakatá fazuľa, zelená mungo fazuľa, cícer, nelúpaná ryža, mrkva, kaleráb, zemiaky, ľanové semeno, orechy, sušené ovocie (marhule, slivky, brusnice a pod)
- vo vode nerozpustná vláknina: pšenica, raž, jačmeň, kukurica, zelenina, orechy, olejnaté semená
- jesť v kľude, každé sústo dôkladne požuť – vyhýbať sa stresovému jedeniu a prejedeniu sa
- vylúčte príjem kofeínu
- obmedzte až vylúčte príjem cukru, sladkostí a mliečnych výrobkov
- jedzte viac ovocia a zeleniny
- znížte príjem tuku a mastných, vyprážaných, fritovaných, pečených a grilovaných jedál
- zvýšte príjem nenasýtených mastných kyselín (orechy, olejnaté semená…)
- zvýšenie prijímu tekutín
- nepoužívajte návykové laxatíva – prečítajte si informáciu v príbalovom letáku
25. alergia a intolerancia potravín, vzťah k imunite, spôsob výživy
Pri alergii na potraviny ide o problém imunitného systému. Alergické reakcie na určité potraviny sa zvyčajne objavujú rýchlo, maximálne do 2 hodín.
príznaky alergie na potraviny: zvracanie, hnačka, nevoľnosť, opuch hrdla, očí, jazyka či svrbenie a žihľavka, ktoré spôsobujú alergény ako mlieko, vajcia, ryby, kôrovce a orechy. V horšom prípade môže alergia na potraviny vyústiť až k zníženiu tlaku, strate vedomia či anafylaktickému šoku. Čo sa týka vzniku alergie na potraviny, veľmi významným faktorom je aj genetika, preto sa alergia môže vyvinúť a ukázať v akomkoľvek veku.
Aj pri alergiách na potraviny platí, že je potrebné ich liečiť a prísť na to, na čo alergiu má pacient. Najlepšie je sa potravinám, na ktoré máte alergiu úplne vyhnúť alebo len znížiť ich prijaté množstvo.
Pri potravinovej intolerancii ide o neznášanlivosť niektorých potravín, ktorá sa prejavuje reakciou tráviaceho systému, a preto pri nej nedochádza k vytváraniu protilátok. Pri tomto probléme pociťuje telo nedostatok enzýmu či nedokáže spracovať chemické látky v niektorej potravine. Rozhodujúce pri potravinovej intolerancii je množstvo skonzumovanej potraviny. V mnohých prípadoch po konzumácii malého množstva potraviny, na ktorú má pacient intoleranciu ani nemusí vedieť že ju má. Rovnako sa reakcia môže dostaviť až po niekoľkých dňoch a nie hneď. V prípade neliečenej potravinovej intolerancie môže dôjsť k neznášanlivosti aj na iné potraviny.
Medzi najčastejšie príznaky potravinovej intolerancie patrí chronická únava, úzkosť, depresie, ale tiež aj zápcha, hnačky, opuchy, zápaly čriev, plynatosť, nadúvanie, zvracanie, gynekologické ťažkosti, nadváha či podváha, strata pozornosti, bronchitída, akné, ekzémy a všeobecne pocit nepohody.
Jednou z najčastejších potravinových intolerancií je aj intolerancia na laktózu, teda mliečny cukor, ktorý sa nachádza v mlieku a mliečnych výrobkoch. Ľudské telo dokáže laktózu rozložiť pomocou enzýmu laktáza, ktorý sa nachádza v tenkom čreve. Avšak, ak telo tento enzým nedokáže vyprodukovať dostatočne, môžu sa dostaviť prvé príklady intolerancie. Preto v tomto prípade si môžu intolerantní ľudia pomôcť aj liekmi.
10. Ústa, pažerák, žalúdok a ich funkcia v trávení a látkovej premene
Časti tráviacej sústavy:
-ústna dutina
-hltan
-pažerák
-žalúdok
-pečeň
-podžalúdková žľaza (pankreas)
-tenké črevo
-hrubé črevo
-konečník
Ústna dutina
- je tvorená dvoma priestormi – ústnou predsieňou(tvorená hornou a dolnou perou, lícami, hornou a dolnou predsieňovou klenbou a horným a dolným zuboradím,
a vlastnou ústnou dutinou (tvoria ju líca, zuby, jazyk, tvrdé a mäkké podnebie)
Hranicu medzi oboma tvoria spojené horný a dolný zubný oblúk.
Ústna dutina je vstupnou bránou tráviaceho traktu. Jej hlavnými funkciami sú:
- odhryznutie a mechanické spracovanie potravy žuvaním
- tvorba slín
- tvorba reči a zvukov
- prehĺtanie
- citlivý zmyslový orgán - chuť, hmat, teplota
- dýchanie
- mimika tváre
Zuby mechanicky rozdrvia potravu pomocou žuvacích svalov a strava sa zmieša s produktmi slinných žliaz – slinami (zloženie: voda 99%, organické latky 0,7% - mucín: bielkovina hlienovitého charakteru, ptyalín – enzým ktorý štiepy cukry, anorg.látky 0,3% - minerálne soli). Slinami sa začína enzymatické štiepenie škrobu (cukru), lyzozým a imunoglobulíny obsiahnuté v slinách majú antibakteriálny význam. Jazyk potravu premiešava a formuje. Nasleduje prehĺtanie.
Pažerák
- svalová rúra ktorá spája hltan so žalúdkom
- dĺžka: 25-30 cm
- je uložený v hrudníku za priedušnicou
- 2/3 pažeráka tvorí priečne pruhovaná svalovina, 1/3 tvorí hladká svalovina
Význam : sústo sa posúva sťahovaním svaloviny do ďalších častí tráviaceho traktu
Žalúdok
- nachádza sa v hornej časti brušnej dutiny pod bránicovou klenbou
Časti žalúdka: kardia – časť žalúdka do ktorej ústi pažerák
klenba – horná vyklenutá časť žalúdka, telo:skladá sa z prednej a zadnej steny, tie sa spájajú v malom a veľkom zakrivení, vrátnik: časť kt. žalúdok prechádza do dvanástnika
Význam žalúdka:
V sliznici žalúdka je mnoho žliazok. Prvou funkciou žalúdka je zhromaždiť a zadržať väčšie množstvo naraz prijatej potravy. Tým sa umožní prijímať pokrmy vo väčších intervaloch (raňajky, obed a pod.).
Potrava sa pohybmi steny žalúdka premiešava so žalúdočnou šťavou, ktorá ju chemicky mení na tráveninu - chýmus - vhodnú na ďalšie spracovanie v tenkom čreve. Trávenina je po malých dávkach zo žalúdka vypúšťaná do dvanástnika.
Hlavnými súčasťami žalúdočnej šťavy je:voda, kyselina chlorovodíková (HCl), enzým (pepsín, lypáza) a hlien (mucín). HCl má mnohostranný význam - vytvára v žalúdku silne kyslé prostredie (pH 1,7) nevyhnutné pre pôsobenie pepsínu, uľahčuje vstrebávanie niektorých minerálnych látok (napr. premenou na rozpustnú soľ), bráni znehodnocovaniu vitamínov B1, B2 a C a ničí veľa choroboplodných mikroorganizmov – má antibakteriálny účinok, a tak zabraňuje ich prieniku do čreva.
Pepsín sa vylučuje ako neúčinný pepsinogén, ktorý sa aktivuje v silne kyslom prostredí na účinný pepsín. Štiepi bielkoviny na jednoduchšie, vo vode rozpustné peptidy. Zráža mlieko, ktoré sa ako zrazenina v žalúdku dlhšie udrží a čiastočne sa trávi. V žalúdku dojčiat zráža mlieko enzým chymozín. Okrem pepsínu a chymozínu slúži na trávenie bielkovín aj enzým katepsín, ktorý pripravuje bielkoviny na štiepenie pepsínom.
Mucín je zásaditý a v súvislej vrstve pokrýva sliznicu žalúdka. Odoláva tráviacim účinkom pepsínu aj kyseline chlorovodíkovej a chráni pred nimi sliznicu žalúdka.
Žalúdočná lipáza štiepi tuk.
Vnútorný faktorprodukujú bunky žalúdka, je nevyhnutný na vstrebávanie vitamínu B12
Gastrín je hormón, ktorý produkujú endokrinné bunky – stimuluje tvorbu žalúdočnej šťavy.
Sťahy svalov steny žalúdka spôsobujú rozdrobovanie obsahu žalúdka a jeho premiešavanie so žalúdočnou šťavou. Tieto sťahy (peristaltika) prebiehajú ako priečne zaškrcovanie obvodu smerom od žalúdkového vchodu k vrátniku. Začínajú po jedle a spôsobujú aj prerušované vypudzovanie tráveniny žalúdka do dvanástnika.
Dôležitým reflexným ochranným dejom je vracanie – emesis. Je to vyprázdňovanie žalúdka pažerákom a ústami von z tela. Vracanie nastáva najmä pri neprimeranom podráždení žalúdka nadmerným obsahom, požitým dráždivých látok alebo aj dráždením iných častí tráviacej sústavy.
11. tenké črevo a jeho funkcia v trávení a látkovej premene
Tenké črevo je zložené z troch častí:
1. dvanástnik (duodenum) - približne 12 cm úsek za žalúdkom; ústia sem vývody pečene a pakreasu
2. lačník (jejunum)
3. bedrovník (ileum)
- 4 až 5 m dlhé a 3 až 3,5 cm široké
Stavba steny:
Sliznica: vytvára prstovité výbežky ktoré sa nazývajú klky – obsahujú 1-vrstvový cilindrický epitel, pričom majú na povrchu mikroklky
Podsliznicové väzivo: obsahuje cievy
Svalovina: vykonáva 2 typy pohybov: peristaltické - posúvajú tráveninu, kývavé - premiešavajú tráveninu
Seróza: blana vystieľajúca telové dutiny, napr. pobrušnica
Črevná šťava
- vytvorí sa 1-3L/24h
- je slabo zásaditá
-jej vylučovanie je riadené reflexne
ZLOŽENIE: voda, enzýmy, mucín – chráni pred kyslým obsahom zo žalúdka
- obsahuje enzýmy štiepiace najmä peptidy (bielkoviny) - peptidáza, tuky - lipáza a disacharidy (cukry)- disacharidáza
Funkcia TČ:
- Tenké črevo je orgán, ktorý slúži najmä na digesciu (trávenie) a absorpciu (vstrebávanie), motilitu, sekréciu, imunologickú funkciu a endokrinnú funkciu
- V tenkom čreve sa dokončuje trávenie všetkých živín. Sliznica tvorí mnohé riasy a je v nej mnoho jemných výbežkov - klkov, ktoré zväčšujú jeho kontaktnú plochu s potravou. Do dvanástnika priteká šťava z podžalúdkovej žľazy a žlč. Žliazky sliznice tenkého čreva produkujú črevnú šťavu. Črevná šťava obsahuje enzýmy štiepiace najmä peptidy, nukleové kyseliny a disacharidy.
Tenké črevo vykonáva miestne a celkové pohyby. Striedavým zvieraním a ochabovaním susedných úsekov čreva sa obsah prelieva z miesta na miesto a premiešava sa s tráviacimi šťavami. Peristaltickou vlnou (postupujúce priečne zaškrcovanie kruhovej svaloviny) sa obsah posúva do nižších častí tráviacej sústavy.
12. Hrubé črevo a jeho funkcia v látkovej premene
Hrubé črevo je trubicovitý orgán, je pokračovaním tenkého čreva
Jeho dĺžka je približne 1,5 m
V horných častiach je jeho hrúbka až 8 cm, smerom ku konečníku sa rozširuje
Keďže sliznica hrubého čreva nemá klky, neprodukuje žiadne tráviace šťavy
Časti hrubého čreva:
- slepé črevo
- červovitý prívesok
- vzostupný tračník
- priečny tračník
- zostupný tračník
- esovitá kľučka
- konečník
Stavba steny hrubého čreva:
Sliznica na rozdiel od tenkého čreva, nemá klky, má polomesiačikovité riasy, tie produkujú hlien.
Pod sliznicové väzivo má cievy, lymfatické uzlíky
Svalovina má typickú kruhovitú a vnútornú pozdĺžnu vrstvu, zosilnenú do troch belavých pruhov
Medzi nimi sa stena hrubého čreva vyklenuje v pologuľovité výdute
Konečník
- má dĺžku 10-12 cm
- nachádza sa pred krížovou kosťou
- ústi na povrch tela análnym otvorom
- obsahuje vnútorný zvierač tvorený z hladkej svaloviny a vonkajší zvierač z priečne pruhovanej svaloviny
- v podkoží análneho otvoru sú bohaté žilové splete kt. niekedy môžu vytvárať uzlovité útvary – vonkajšie hemoroidy
Červovitý prívesok
výbežok slepého čreva, stavba steny je rovnaká ako hrubého čreva, ale obsahuje viac miazgového tkaniva, preto ho postihujú zápaly.
- je pohyblivý, môže mať rôznu polohu čo sťažuje časté zistenie zápalu
- Dochádza hlavne k vstrebávaniu vody, niektorých vitamínov, solí a liekov. Z tenkého čreva sa do hrubého čreva presúvajú nestrávené zvyšky potravy, voda, žlčové farbivá a odlúpené bunky epitelov. - Obsah čreva sa zahusťuje a pôsobením kvasných baktérií (vznikajú plyny ako oxid uhličitý, metán, merkaptány) a hnilobných baktérií (vzniká amoniak, sulfán, fenol) sa rozkladá a mení na výkaly.
- Vylučuje sa hlien, ktorý chráni sliznicu hrubého čreva pred pôsobením odpadových látok, ale aj pred mechanickým poškodením
13. pečeň a jeho funkcia v látkovej premene
- Pečeň je najväčšia exokrinná žľaza (žľaza s vonkajším vylučovaním)
- Váži priemerne 1,5 kilogramu, preto je najväčším orgánom brušnej dutiny
- Nachádza sa v pravej hornej časti brucha, pod pravou bránicovou klenbou. Čiastočne presahuje až pod ľavú bránicovú klenbu.
- Pečeňové tkanivo sa skladá z dvoch hlavných typov buniek . Hepatocytysú najpočetnejším typom pečeňových buniek. Tieto epiteliálne bunky sú zodpovedné za väčšinu funkcií vykonávaných pečeňou. Kupfferove bunky sú imunitné bunky, ktoré sa nachádzajú aj v pečeni. Považujú sa za druh makrofágov, ktoré zbavujú telo patogénov a starých červených krviniek.
Má 2 obehy – výživový: pečeňová tepna ktorá privádza okysličenú krv
funkčný(vrátnicový):vrátnicová žila ktorá privádza do pečene krv bohatú na živiny z nepárových orgánov brušnej dutiny (žalúdok, tenké črevo, hrubé črevo)
Funkcia pečene:Metabolická – premena cukrov na glykogén, metabolizuje aminokyseliny z natrávených bielkovín, spracováva tuky a vytvára ďalšie lipidy vrátane fosfolipidova cholesterolu ktoré sú nevyhnutné pre produkciu bunkových membrán, trávenie, tvorbu žlčových kyselín a produkciu hormónov.
Detoxikačná– metabolizuje hemoglobín, chemikálie, lieky, alkohol v krvi.
Skladovanie živín -v pečeni sa ukladajú živiny získané z krvi, ktoré sa v prípade potreby použijú. Niektoré z týchto látok zahŕňajú glukózu, železo, meď, vitamín B12, vitamín A, vitamín D, vitamín K (pomáha zrážaniu krvi) a vitamín B9 (pomáha pri syntéze červených krviniek).
Tvorba žlče
Žlč sa tvorí v pečeni (hepar) a zhromažďuje a zahusťuje sa v žlčníku (vesicafellea).
- Hustá žlto-zelená tekutina
- Za 24h sa vytvorí 800/1000ml
- Obsahuje vodu, mucín, cholesterol, minerálne látky, anorganické soli, žlčové farbivá (bilirubín – červené farbivo, a biliverdín – zelené farbivo, tvoria sa z hemoglobínu). Soli žlčových kyselín podstatne znižujú povrchové napätie, a tak rozptyľujú tuky na jemné kvapôčky, emulziu. Tento proces sa nazýva emulgácia tukov. Tým sa uľahčuje pôsobenie enzýmov, ktoré trávia tuky.
Žlčové cesty
- vnútro pečeňové: začínajú medzi pečeňovými bunkami ako žlčové kanáliky – spájajú sa do čoraz väčších vývodov, až vytvoria pravý a ľavý pečeňový žlčovod
- mimo pečeňové: pravý a ľavý pečeňový žlčovod sa spojí do spoločného pečeňového žlčovodu, ktorý sa spojí so žlčníkovým vývodom a vzniká žlčníkový vývod ktorý ústi do dvanástnika na Vaterovej papile.
14. Pankreas a jeho funkcia v organizme
- nachádza sa v brušnej dutine, v oblasti pod ľavou stranou bránice a ústi do tenkého čreva. Označuje sa aj ako podžalúdková žľaza, keďže je to žľaza s vnútorným a vonkajším vylučovaním
Má 3 časti
- hlava: najmohutnejšia časť žľazy, leží v ohybe dvanástnika
Prednú plochu hlavy kryje nástenná pobrušnica, ktorú na dve časti rozdeľuje úpon závesu priečnej časti hrubého čreva
- telo:na rozdiel od hlavy nie je ploché, ale má trojhranný tvar
- chvost:smeruje doľava nahor a jeho koniec dosahuje až k hilu sleziny
Vonkajšie vylučovanie:
- obsahuje lalôčiky tvorené žľazovým epitelom ktoré produkujú pankreatickú šťavu – vylučuje sa pankreatickým vývodom spolu so žlčovým vývodom do dvanástnika
- množstvo: 1L/24h
-má zásaditý charakter a tak neutralizuje v dvanástniku kyslú žalúdočnú tráveninu
ZLOŽENIE: voda, enzými: tripsín – proteázy sú aktívne až v dvanástniku
- lipázy: aktivujú sa žlčou, štiepia emulgované tuky na na mastné kyseliny a glycerol
- amilázy: štiepia zložené cukry na jednoduché
Riadenie vylučovania - reflexné (malé množstvo)
- hormonálne: sekretin - vylučuje sa v dvanástniku, keď sa sliznica dvanástnika podráždi kyslým obsahom
Vnútorné vylučovanie:
- zabezpečujú ju Langerhansove ostrovčeky, skladajú sa z buniek, medzi ktorými prebieha cieva
- priamo do krvi vylučujú dva hormóny: glukagón – zvyšuje hladinu cukru v krvi
Inzulín – znižuje hladinu cukru v krvi tým, že umožňuje prienik cukru do buniek
- normálna hladina cukru v krvi : glykémia od 4,5-6,5 mmol/l
Hypoglykémia : znížená hladina cukru v krvi, pod 3,5 mmol/l
- vzniká vtedy, keď človek prijme menej cukru v potrave
- u diabetikov môže nastať pri zvýšenom podaní inzulínu, alebo pri normálnom podaní ktoré je spojené s neprijatím potravy, alebo zvýšenou svalovou námahou
PREJAVY: bledosť, slabosť, zvracanie, závraty, bezvedomie
Hyperglykémia : zvýšená hladina cukru v krvi nad 8,5 mmol/l
- vyskytuje sa pri cukrovke
- v pankease sa netvorí inzulín, bunky nedostávajú cukor, cukor sa hromadí v krvi, vylučuje sa aj močom
PREJAVY: zvýšený pocit smädu, časté močenie, malátnosť, únava, zvýšené potenie, tras, závraty, zrýchlený srdcový tep, neschopnosť sústrediť sa
16. Výživa a úloha vylučovacích orgánov (koža, obličky, pľúca, GIT)
Vylučovacia sústava je orgánová sústava, ktorá zabezpečuje odstránenie odpadových látok z tela a je jedným z najdôležitejších systémov v ľudskom organizme
Koža
-skladá sa z 3 vrstiev: pokožka, zamša, podkožné väzivo
FUNKCIE:
- ochranná: pred žiarením, najmä UV žiarením zabezpečuje kožný pigment melanín, ktorý pohlcuje ultrafialové lúče
- zmyslová:je zmyslovým, senzorickým orgánom hmatu. Funguje ako receptorový orgán v nepretržitej komunikácii s prostredím, z ktorého prijíma podnety, napr. vnímanie tepelných podnetov, dotykov, bolestí, svrbenia, tlaku
- termoregulačná: odparovaním potu a zvýšeným tokom krvi v bohatej sieti krvných kapilár v koži sa telo ochladzuje, tiež vlasy a podkožné tkanivo bránia strate tepla
- zásobná:v podkožnom väzive sa ukladá voda a tuk, ktorý predstavuje výdatnú energetickú rezervu. Ukladajú sa tu aj vitamíny rozpustné v tukoch, chlorid sodný (NaCl)
- vylučovacia:vylučovanie tekutín a solí potením, kožou sa vylučujú tiež ďalšie látky ako keratín, melanín, maz, urea
- resorbčná:koža má schopnosť resorbovať vitamíny, hormóny
- účasť na syntéze vit.D
Výživa: prijímať dostatok tekutín – voda kožu hydratuje a pomáha vylučovať odpadové látky z tela
Vitamín A:Je potrebný pre rast a obnovovanie tkanív, odolnosť voči infekciám.
Zdroje nájdeme hlavne v pečeni, mrkve, špenáte, mangu, petržlene, rybách (tuniak, treska) alebo mliečnych výrobkoch
Betakarotén
Vitamín C:Organizmus ho potrebuje pri tvorbe a udržiavaní kolagénu, ktorý zodpovedá za pružnosť pokožky. Podieľa sa na tvorbe ochranných látok proti rôznym infekciám a pomáha pri hojení rán. Vitamín C je schopný bojovať aj proti účinkom ultrafialového žiarenia
Zdroje: jahody, čučoriedky, paprika, špenát, reďkovka, paradajky alebo kapusta
Vitamín E:Pomáha predchádzať starnutiu kože znižovaním či neutralizovaním účinku voľných radikálov. Prispieva k rehydratácii pokožky
Zdroje: pšeničné klíčky, rastlinné oleje, mandle, orechy, maliny, paprika, avokádo
Zinok:Napomáha regenerácii buniek a zúčastňuje sa na správnom fungovaní mazových žliaz
Zdroje: mäso, orechy, tekvicové semená, ovsené vločky, horká čokoláda
Obličky
- párový orgán fazuľovitého tvaru, uložený po oboch stranách driekovej chrbtice
- základná a funkčná jednotka obličky je nefrón
- skladá sa z dvoch vrstiev: z kôry obličky a drene obličky
Dreň je tmavšia, radiálne prúžkovaná, tvorí ju viacero piramídových útvarov. Pyramídy sa skladajú z dolných častí stočených kanálikov, Henleho slučky a zberných kanálikov
Kôra je svetlejšia a vybieha medzi pyramídami vo forme stĺpcov až k obličkovej zátoke
FUNKCIE:
- Vylučovanie odpadových látok močom. Splodiny sa v tele tvoria napríklad počas odbúravania bielkovín. Odpadovými látkami sú napríklad močovina, kyselina močová alebo kreatinín. Pokiaľ sa tieto látky nazhromaždia v tele, môžu dosiahnuť toxických koncentrácií (urémie) a poškodzovať ostatné orgány.
- Regulácie vody, sodíka, hydroxylových aniónov a ďalších elektrolytov (napr. draslíka, fosfátu, vápnika). Ovplyvňovaním zloženia moču obličky udržujú nie len objem teľných tekutín, ale aj ich zloženie. Tieto mechanizmy sa prispôsobujú potrebám ľudského tela, príjmu tekutín a elektrolytov.
- Syntéza hormónov a ich odbúravanie.Obličky sú jediným organom, kde sa tvorí aktívny vitamín D (kalcitriolu). Kalcitriol pôsobí v čreve, kde zabezpečuje zvýšené vstrebávanie vápnika, ktorý je dôležitý pre pevnosť kostí. V obličkách sa tvorí tiež rastový faktor erytropoetín a renín. Erytropoetín stimuluje kostnú dreň k tvorbe červených krviniek. Renín pomáha regulovať krvný tlak. Ďalej sa v obličkách odbúravajú niektoré hormóny, ako napríklad hormón štítnej žľazy kalcitonín a inzulín.
Výživa:bielkoviny–0,8-1g/kg
sodík–
vitamín D –jedným z najvýznamnejších, čo sa týka podpory správnej funkcie obličiek. Vďaka nemu sa v obličkách zvyšuje a reguluje aj absorpcia vápnika a fosforu do tela
vitamín E – tento antioxidant chráni obličky pred účinkami oxidačného stresu a následnými ochoreniami, ktoré z neho vznikajú
tekutíny -denné množstvo tekutín : 30ml/kg
brusnice–obsahujú proanthokyanidíny, ktoré zabraňujú ukladaniu baktérií na výstelke močových ciest a močového mechúra, čím zabraňujú infekcii
Pľúca
- párový orgán, nachádza sa v hrudnej dutine
- slúžia na výmenu kyslíka zo vzduchu a oxidu uhličitého z krvi počas dýchania a na tvorbu krvných doštičiek
- sú rozdelené na ľavú a pravú časť. Ľavá časť sa skladá z dvoch a pravá z troch pľúcnych lalokov
- objem pľúc je priemerne 4 - 6 litrov. Je to ovplyvnené viacerými faktormi, ako napríklad telesná konštrukcia (vyšší ľudia majú obyčajne väčšie pľúca), telesná kondícia (športovci majú väčšie pľúca), alebo pohlavie (ženské pľúca sú o 20 – 25% menšie než mužské)
- najväčším rizikom pre pľúca je fajčenie, prašné prostredie
Výživa:Na detoxikáciu pľúc sa využívajú rôzne aromatické bylinky či zmesi bylín, ktoré sa buď inhalujú alebo užívajú vo forme čaju. Medzi osvedčené byliny patrí napríklad mäta, kôprovník, eukalyptus, divozel, kvety čiernej bazy, sladké drievko, skorocel, slez, tymián či zázvor
GIT
- trávenie: mechanické a chemické spracovanie potravy a vstrebávanie živín
Časti tráviacej sústavy:
-ústna dutina -hltan -pažerák -žalúdok -pečeň -podžalúdková žľaza (pankreas) - tenké črevo
- hrubé črevo – konečník
Hlavné funkcie tráviacej sústavy možno rozdeliť podľa typu výkonu:
- príjem potravy: začína sa v ústnej dutine. Zuby rozdrvia prijatú potravu a narušia jej bunkové steny. Sliny uľahčujú prehĺtanie jedla, obsahujú enzým ptyalín potrebný pre trávenie sacharidov
- trávenie:
- vstrebávanie:
- odstraňovanie nestráviteľných a nestrávených látok:
Konečník
- dĺžka: 10-12cm
- nachádza sa pred krížovou kosťou
- ústi na povrch tela análnym otvorom
- obsahuje vnútorný zvierač tvorený z hladkej svaloviny a vonkajší zvierač y priečne pruhovanej svaloviny
- v podkoží análneho otvoru sú bohaté žilové spletekt.môžu vytvárať uzľovité útvary – vonkajšie hemoroidy
Funkca hrubého čreva:
- zahusťuje sa črevný obsah najmä v prvých častiach kde sú resorbčné bunky vstrebávajúce vodu, minerálne látky, cukry
- pôsobia tu kvasné s hnilobné baktérie
kvasné pôsobia na cukry a tuky pričom vzniká alkohol a plyny
hnilobné pôsobia na bielkoviny a vznikajú odpadové jedovaté látky
- vylučuje sa hlien ktorý chráni sliznicu hrubého čreva pred pôsobením odpadových látok, ale aj pred mechanickým poškodením
Výživa
- najmä vláknina - podporuje pravidelné vyprázdňovanie a priechodnosť čriev
- probiotické baktérie – kyslomliečne výrobky, kyslá kapusta
- voda – zabezpečuje vhodnú konzistenciu stolice, prispieva k pravidelnému vyprázdňovaniu